Ekonomide DeрEr YargэLarэ

Modern Ð*aÑ€ цncesi topluluklarэn ekonomik yapэlarэnэ incelediÑ€imizde karюэmэza ÑŽu anki tablodan Ð*ok daha farklэ bir ÑŽey ortaya Ð*эkэyor.Antropolojik Ð*alэюmalar bize bu topluluklarэn ekonomik sistemlerinin siyasi ve sosyokÑŒltÑŒrel yapэlar iÐ*inde eridiÑ€ini, bu ÑŒstyapэlar yardэmэyla kэsэtlandэрэ ve bununla beraber insanэn korunduÑ€unu gцsteriyor.Sistem iÐ*erisinde 'karюэlэklэlэk' ve 'yeniden daрэtэm' ilkesinin benimsendiÑ€i, yeri geldiÑ€inde oldukÐ*a karmaюэklaÑŽan iliÑŽkilerin ortaya Ð*эktэрэ ada topluluklarэnэ gцzlemliyoruz.

GÑŒnÑŒmÑŒz piyasa toplumunun temeli merkantalizm sonrasэ dinamizm kazanan siyasi ve ekonomik sÑŒrece dayanэyor.Bu deÑ€iÑŽim sÑŒreciyle beraber insan topluluklarэnэn, Ferdinand Tцnnies'in yaklaюэmэ ile, 'Cemaat'ten 'Cemiyet' tipi bir organizasyona geÐ*iÑŽini gцzlemliyoruz.Tek amacэ karэnэ ve faydasэnэ maksimize etmek olan ve bunu yaparken farkэnda olmadan katalaktik bir piyasa yapэsэnэ oluÑŽturan yeni bir insan tipi 'homoeconomicus' gÑŒndeme geliyor.Avrupa'da ortaÐ*aÑ€ boyunca kilisenin gÑŒcÑŒ ve egemenliÑ€ini destekleyen bir ekonomik yapэ gцrÑŒrken, endÑŒstri devrimi sonrasэ ortaya Ð*эkan kitle ÑŒretimi va aydэnlanmayla geliÑŽen liberal gцrьюlerin etkisini hissediyoruz.

Amartya Sen'in yardэmэyla ekonomiye genel iki yaklaюэmэ irdeleyebiliriz; rasyonel mekanik matematiÑ€in mantэksal problemlere uygulanэюэ olan mekanik yaklaюэm ve, son ve insanэn iyiliÑ€i ile ilgilenen etik yaklaюэm.Hakim gцrьюe gцre ikinci yaklaюэm ile deÑ€er yargэlarэnэn ekonomik zemine taюэndэрэ diÑ€er mekanik bakэю aÐ*эsэyla ise farklэ deÑ€er yargэlarэ ve bakэю aÐ*эlarэna sahip birÐ*ok insanэn bir arada bulunduÑ€u bir sistemin iÑŽleyebilmesi iÐ*in gerekli zeminin, varsayэmlarэn эюэрэ altэnda neden-sonuÐ* taslaрэna oturtulduÑ€u, bu nedenle deÑ€erin, iyinin ve kцtÑŒnÑŒn цtesinde bilimsel bir koridorun aÐ*эldэрэ savunulur.

Burada ortaya Ð*эkan soru liberal ve neoklasik yaklaюэmэn herhangi bir deÑ€er yargэsэndan kцklenip kцklenmediÑ€idir.Her bilimsel Ð*alэюmanэn bir baÑŽlangэÐ* noktasэ olacaрэnэn ve bu noktanэn da o araÑŽtэrmayэ yapan kiÑŽinin kafasэnda netleÑŽeceÑ€inin bilinmesiyle; insan iÑŽi olan bir ÑŽeyin ,en azэndan baÑŽlangэÐ* aÑŽamasэnda, her tÑŒrlÑŒ цnyargэdan uzak bir ÑŽekilde sorular sorarak ortaya atэlabileceÑ€ini dьюьnmek pek mantэklэ gelmiyor.Soru sormamэzэn nedeni kavrama isteÑ€imizdir Bu istek ne kadar net ve objektif olursa olsun soracaрэmэz sorularda gцreceliliÑ€ini belli eder.

Aristo'nun bakэю aÐ*эsэyla yaklaÑŽacak olursak цncelikle hanehalkэ ekonomisinden bahsetmek gerekir.Burada en kÑŒÐ*ÑŒk birim evin ÑŒretim sÑŒrecine odaklanэrэz.Aristo 'krematistik' ve 'ekonomik' olmak ÑŒzere iki maldan bahseder ve bu ayэrэm belki de ÑŽu ana kadar gelmiÑŽ geÐ*miÑŽ en цnemli kehanettir.1Ð--ÑŒnkÑŒ bu ayэrэm ile piyasa toplumu insanlarэnэn geÐ*im iÐ*in ÑŒretim ile para kazanma ve onun birikimi iÐ*in ÑŒretim arasэndaki seÐ*imlerinin ele alэnmasэyla, iyinin yani 'deÑ€er'in ekonomik analizde yer alэюэnэ gцrÑŒyoruz.Aristo insanэn 'politik hayvan' oluÑŽunu sцylerken bir polis iÐ*inde yer almasэ ve bu polisin farklэ tÑŒm insanlarэn ve insan gruplarэnэn iyilerinin ÑŒzerinde genel bir 'iyi'yi kapsadэрэnэ цne sÑŒrer.Bunun devletin, birey karюэsэnda kэsэtlanmasэnэ; sцzleÑŽme yapabilme ve цzel mÑŒlkiyet цzgÑŒrlьрь gibi kavramlarэ цngцren liberal bir devlet anlayэюэ karюэsэnda ne kadar demokratik olup olmadэрэ tartэюэlabilir; fakat bu tartэюma esnasэnda diyaloÑ€un Aristo'da ne kadar цn planda olup olmadэрэna, demokratik fikir forumunun nerede olduÑ€una bakmak gerekir.Bu ayrэ bir baÑŽlэk altэnda incelenebilir.Burada gцstermek istediÑ€im iyinin yani deÑ€erin ÑŽu anki kÑŒltÑŒrel, sosyal ve ekonomik yapэmэzэ belirleyen din anlayэюэndan daha farklэ bir yapэda ne ÑŽekilde ortaya konulduÑ€udur.Bu sÑŒreÐ* цncesi ilkel topluluklarda ise tцre,din,saygэ,vb kurumlarэn ekonomik zemine deÑ€eri aktardэрэnэ gцrÑŒyoruz.

Klasik ekonomide ekonomik ajanlar mallarэn gцreli fiyatlarэna baÑ€lэdэr, seÐ*im ve kararlar mallarэn deÑ€iÑŽim deÑ€erlerindeki dalgalanmalarla sэnэrlэdэr.Bu nedenle herhangi bireysel ya da kollektif kцkenli etik ve moral deÑ€erlerin uzaрэndadэr.Эnsanэn en iyi yaÑŽamэnэn amacэnэn ekonomik ve politik kulvarda belirlenmeyen, bireysel цzgÑŒrlьрьn saÑ€landэрэ; din, Ð*эkar gruplarэ, vb. yapэlardan arэndэrэlmэю bir toplumda saÑ€lanabileceÑ€ini iddia eder ve tam da burada iyiyi цnceden umursanmadan ama bir ÑŽekilde ekonomik sisteminin sonunda yer alan bir sonuÐ* olarak kabul eder.

ЦrneÑ€in Pareto optimalitesi ile beraber matematiksel bir zemine oturtulmuÑŽ, toplumun refahэnэ yÑŒkselttiÑ€i iÐ*in yararэna bir daрэlэm ele alэnэr.Buradaki tek sorun bu daрэlэmэn ne kadar adil olup olmadэрэna bakэlmamasэdэr; цnemli olan ne цlÐ*ÑŒde bir baÑŽkasэnэ kцtÑŒ durumda bэrakmadan

diÑ€erinin faydasэnэ yÑŒkselttiÑ€imizdir.Tam da bu noktada Rawls'эn 'veil of ignorance' yaklaюэmэ ile adalet ve deÑ€erin harmalandэрэ yaklaюэmэ ele alabiliriz.DÑŒnyamэza bir bakalэm: Yoksulluk, hastalэklar, insanэn meta haline geliÑŽi, kenar ve merkez ÑŒlkeler arasэ uÐ*urum, nÑŒfus artэюэ, цlÑŒm oranlarэnэn, topraрэn, zenginliÑ€imizin yani mirasэmэzэn daрэlэmэ, kÑŒresel эsэnma ve yanэna ekleyebileceÑ€imiz birÐ*ok sorun ile karюэ karюэyayэz.Peki yÑŒcelttiÑ€imiz kÑŒreselleÑŽme bu sorunlarэn Ð*цzÑŒmÑŒ iÐ*in ne kadar katkэ saÑ€lэyor?DoÑ€mamэю