Ontwikkelingspsychologie

Universiteit Derde Leeftijd Leuven - 14 december 2004

ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE VAN DE HOGE LEEFTIJD:

INZICHTEN UIT DE PSYCHOGERONTOLOGIE

Alfons Marcoen

1. Ontwikkelingspsychologie en psychogerontologie

De ontwikkelingspsychologie bestudeert veranderingen in het beleven en het gedrag van de mens voor zover ze te situeren zijn op welbepaalde momenten en tijdspannen op de tijdslijn van de individuele levensloop. Ze beschrijft de veranderingen in het psychisch functioneren, gaat er de oorzaken van na en onderzoekt hoe de veranderingen zouden kunnen genormaliseerd worden. De psychogerontologie focust op de gedrags- en belevingsveranderingen in de tweede levenshelft en is als dusdanig een onderdeel van de ontwikkelingspsychologie in levensloopperspectief. Sommige theoretici gebruiken de term gerontopsychologie en duiden daarmee alle psychologisch onderzoek en elke psychologische praktijk aan die betrekking heeft op oudere mensen. In de psychogerontologie gaat het in feite om de studie van gedrags- en belevingsveranderingen bij mensen die biologisch over hun hoogtepunt zijn en dus lichamelijk verouderen. Het onderzoek richt zich op de persoon in zijn geheel (cf. Erikson) of op persoonsattributen zoals geheugen, intelligentie, emoties motivatie, welbevinden, enz. Het onderzoek gebeurt van uit diverse perspectieven.

2. Een modern ontwikkelingsconcept

De gerichtheid op veranderingen in de hele levensloop heeft aanleiding gegeven tot een herziening van het ontwikkelingsconcept. In het oude ontwikkelingsconcept werd ontwikkeling essentieel gedefinieerd in termen van "winst", dit is toename van fysieke, cognitieve en emotionele capaciteiten en het bereiken van een rijpe (gezonde) persoonlijkheid. Vanuit een levensloopperspectief worden nu beide, winst Ћn verlies, beschouwd als kenmerken van de psychologische veranderingen op alle leeftijden. Mede tegen die achtergrond gaan theoretici (bv. Baltes) er nu van uit dat ontwikkeling een process

is van selectie (specialisatie) waarbij mensen zich onder invloed van biologische, psychologische, culturele en milieufactoren aanpassen aan de specifieke leefomgeving die ze zelf mee cre'ren. Wat de mens doorheen de levensloop continu doet is investeren van energie en resources in de groei en/of het behoud van zijn/haar aanpassingscapaciteit en waar irreversibel verlies wordt geleden, in verliesregulatie.

3. Cognitieve veroudering en wijsheid

Een van de meest centrale onderzoekstopics in de psychogerontologie is de cognitieve veroudering. Vooral veranderingen in het geheugen en de intelligentie werden bestudeerd. Dit onderzoek leidde tot een genuanceerde kijk op de geheugenveroudering en de achteruitgang van het intellectueel functioneren. Zo maakte men een onderscheid tussen de mechanics van de intelligentie die ook de vloeiende intelligentie omvat, en de pragmatics van de intelligentie die ook de gekristalliseerde intelligentie omvat. Er zijn dus enerzijds de zuivere cognitieve basisprocess

sen en anderzijds de toepassingen daarvan in de context van het dagelijkse leven. Het optimale behoud van de eerste soort process

sen (inclusief het korte termijn geheugen) is sterk gebonden aan het behoorlijk blijven functioneren van de hersenen. Deze basale process

sen vertonen vrij vroeg in de volwassenheid een begin van geleidelijke achteruitgang. De tweede soort intellectuele process

sen (inclusief het lange termijn geheugen) kunnen zich tot op hoge leeftijd handhaven. Het inzicht in de twee dimensies van de intelligentie heeft gemaakt dat psychogerontologen ook interesse kregen voor het fenomeen wijsheid, ЋЋn van de weinige positieve eigenschappen die aan oudere mensen wel eens worden toegeschreven.

Het zo lang mogelijk behouden van een zo optimaal mogelijk cognitief functioneren en het uitbreiden en verdiepen van zijn praktische kennis zijn belangrijke doelstellingen in het kader van het streven naar het op een succesvolle wijze ouder worden. Wat is succesvol ouder worden?

4. Succesvol ouder worden

Het ouder worden, psychologisch gezien, gebeurt in het spoor van en de confrontatie met enerzijds lichamelijk verouderen en anderzijds in de nabije sociale context en de bredere maatschappelijke context een senior worden. Het ouder worden overkomt ons en wordt ons aangedaan, maar het is ook een opgave. Mensen modeleren hun ouder worden en oud zijn overeenkomstig hun beste wensen en verwachtingen. Dit streven kan resulteren in succesvol - geslaagd, optimaal, constructief, zinvol Ð ouder worden.

Succesvol ouder worden werd op verschillende manieren omschreven. Zo omvat succesvol ouder worden volgens Baltes en Baltes (1990; Baltes, Lindenberger, & Staudinger, 1998):

(1) Het optimaliseren van de verhouding tussen winst en verlies in adaptatievermogen. Dit wil zeggen maximaliseren van de winst en minimaliseren van het verlies.

(2) Voortgezette succesvolle ontwikkeling nastreven door het blijven nastreven en bereiken van waardevolle doelen.

(3) Het behouden van de lichamelijke en mentale functionele status.

(4) Het herstel van verlies in belangrijke levensdomeinen. (Het verloren evenwicht en niveau van levensvoldoening weer herstellen.)

(5) Verliesverwerking en verliesregulatie. (Na onherstelbaar verlies op een lager niveau weer optimaal functioneren.)

Een ander gekend model van succesvol ouder worden is dat van Rowe en Kahn (1997) dat de klemtoon legt op de determinanten van het positief ervaren ouder worden (het welbevinden). Zij onderscheiden de volgende componenten: zich engageren in een actief leven, risicoХs en handicaps zoveel mogelijk vermijden, en lichamelijke en mentale vaardigheden maximaliseren. Recent voegden Crowther et al. (2002) daar een vierde component aan toe: het maximaliseren van een positieve spiritualiteit. Zelf spreken we graag van constructief ouder worden om een manier van ouder worden aan te duiden waarbij lichamelijk verouderen en in de sociale context een senior worden (en door de maatschappij als oud gedefinieerd worden) samen gaan met voortgezette ontwikkeling doordat de persoon op een actieve wijze zelf mede aan zijn/haar leven vorm geeft. De toets van het geslaagd of succesvol ouder worden